ABD Çin ticaret savaşında nadir cephe Enerji Haberleri

ABD ve Çin arasında karşılıklı tarife artışlarıyla tırmanan ticaret geriliminin çözümü için yürütülen müzakereler önümüzdeki hafta gerçekleşecek. Bir süredir Çin-ABD ilişkileri sakinken, iki ülke arasındaki ticaret gerilimin son halkası nadir elementler üzerinden gelişti.

Dünyanın orta ve ağır nadir elementlerinin yüzde 80’ini elinde barındıran Çin hükümeti; 9 Ekim'deki açıklamasında nadir toprak elementlerinin ihracatı alanındaki kontrolünü sıkılaştırdığını açıkladı. Trump yönetimi ise bu hamleye Çin ürünlerine ek yüzde 100 gümrük vergisini duyurarak misilleme yaptı. Bu durum belki de en fazla etkilenecek olan Avrupa’yı da alarma geçirdi.

İki taraf da müzakereler ile ılımlı bir hava yaratılması ve ortalığın sakinleşmesi hedeflense de, birkaç yıl önce belki de kimsenin adını bilmediği nadir elementler artık tüm dünyanın gündeminde.

Peki bir zamanlar uykuda olan sektörü harekete geçiren, hisselerini yükselten, gerilimleri artıran bu nadir elementler ne ve bu süreç dünya için ne anlama geliyor?

Bir süredir herkes nadir elementleri duysa da belki de biraz ne olduğunun ve kimlerde kontrolün olduğunun detayına inmek gerekiyor. Haberturk.com Enerji Editörü İrem Kuşoğlu Görgü'nün haberi...

NADİR TOPRAK ELEMENTLERİ

Nadir toprak elementleri;otomotiv, elektronik ve savunma endüstrilerinin yanı sıra yenilenebilir enerji alanında mıknatıs yapımında kullanılan, kritik minerallerin belirli ve oldukça önemli bir kategorisi olarak görünüyor.

Nadir toprak elementleri, dünyanın her yerinde bulunabilen 17 ağır metalden oluşan bir gruptur. Ancak çoğu doğada bol miktarda bulunsa da saf halde bulunmaları çok nadir olduğundan ve çıkarılmaları tehlikeli olduğundan nadir olarak bilinirler.

Örneğin bunlar içerisind neodimyum hoparlörlerde, bilgisayar sabit disklerinde, elektrikli araç motorlarında ve jet motorlarında kullanılan güçlü mıknatısların yapımında kullanılıyor. İtriyum ve europyum ise renkleri görüntüleme biçimleri nedeniyle televizyon ve bilgisayar ekranlarının üretiminde kullanılıyor. Nadir toprak elementleri ayrıca lazer cerrahisi ve MRI taramaları gibi tıbbi teknolojilerin yanı sıra temel savunma teknolojilerinin üretiminde de kritik öneme sahip. Hayatımızın farkına bile varmadığımız her alanında nadir elementlerin büyük yer kapladığını BBC’ye konuşan Ginger Uluslararası Ticaret ve Yatırım Direktörü Thomas Kruemmer “Açabileceğiniz veya kapatabileceğiniz her şey muhtemelen nadir toprak elementleriyle çalışıyor" diyerek açıklıyor.

ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu, 2024 yılında dünya çapında 110 milyon ton yatak olduğunu tahmin ediyor. Bu yatakların 44 milyonu, dünyanın en büyük üreticisi olan Çin'de bulunurken; Vietnam, Brezilya, Rusya ve Hindistan'da da önemli yataklar mevcut.

ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu verilerine göre Çin'de yaklaşık 44 milyon tonu bulunurken, Vietnam 22 milyon tonu, Brezilya 21 milyon tonu, Rusya 10 milyon tonu ve Hindistan da yaklaşık 7 milyon tonu elinde tutuyor.

ÇİN’İN KARARI İLE DÜNYA ALARMA GEÇTİ

Ancak asıl mesele daha farklı bir yerde ortaya çıkıyor: Bu mineraller dünyanın dört bir yanına dağılmış olsa da Çin, madencilikte ve işlemede rakipsiz konumda. Uluslararası Enerji Ajansı (IEA), Çin'in nadir toprak elementleri üretiminin yaklaşık yüzde 61'ini ve işlenmesinin yüzde 92'sini gerçekleştirdiğini tahmin ediyor. Zaten bu da Çin’in adımının diğer ülkeleri alarma geçirmesine neden olan ana nedenlerden biri.

Çin, elektrikli otomobil, elektronik ve askeri silah yapımında kullanılan mineraller üzerinde sıkı bir kontrole sahipken özellikle son dönemde nadir toprak elementi ihracatı üzerindeki kontrolünü sıkılaştırdı. Ve artık alınan karar ile Çinli şirketlerin mineralleri yurt dışına göndermeden önce hükümet onayı almasını zorunlu kılıyor. Mevcut hakimiyet ile beraber son gelişmeler bir nevi şu anlama geliyor: Çin’in şu anda nadir toprak elementleri tedarik zincirine hakim ve hangi şirketlerin nadir toprak elementleri tedarik edebileceğine ve alamayacağına karar verme kapasitesine de teoride sahip.

Bu nedenle de bu kısıtlamalar ile sanayisi kıymetli metal ithalatına büyük ölçüde bağımlı olan ABD'de büyük gündem oldu.

PEKİ ÇİN NEDEN İHRACATI KISITLADI?

Peki Çin bu minerallerin ihracatını nasıl kısıtladı? Nisan ayında Washington'un uygulamaya koyduğu gümrük vergilerine yanıt olarak Çin, çoğunluğu ‘ağır’ kategorisinde nadir toprak elementleri olarak bilinen ve savunma sektörü için hayati önem taşıyan yedi nadir toprak mineralinin ihracatına kısıtlamalar getirmeye başladı. Bunlar daha az yaygındır ve ‘hafif’ kategorideki nadir toprak elementlerine göre işlenmesi daha zor, ki bu da onları daha değerli kılıyor.

O tarihten bu yana, nadir toprak elementlerini ve mıknatısları ülke dışına gönderebilmek için tüm şirketlerin özel ihracat lisansı alması gerekiyordu. Zira Çin, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesine Dair Uluslararası Anlaşma'nın imzacısı olarak, çift kullanımlı ürünlerin ticaretini kontrol etme imkânına sahip. Stratejik ve Uluslararası Araştırmalar Merkezi'ne (CSIS) göre bu durum, ağır nadir toprak elementlerini işleyebilecek Çin dışında bir kapasitenin olmaması nedeniyle ABD'yi özellikle savunmasız bırakıyor.

Çin, ekim ayında nadir toprak elementlerinin ihracatına yönelik kontrollerini genişletti. Yabancı şirketlerin artık az miktarda da olsa nadir toprak elementleri ihraç edebilmeleri için Çin hükümetinin onayını almaları ve kullanım amaçlarını açıklamaları gerekiyor.

ABD’Yİ NASIL ETKİLEYEBİLİR?

ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu'nun raporuna göre, ABD 2020-2023 yılları arasında tüm nadir toprak bileşikleri ve metal ithalatının yüzde 70'ini Çin'den karşıladı. Pekin'in ihracat kısıtlamalarının ABD'yi sert bir şekilde etkileyebilmenin bir nedeni bu olarak görülüyor.

Washington, Çin'i nadir toprak elementlerinin ihracatına getirdiği kısıtlamalar nedeniyle ihanetle suçlarken, ABD Hazine Bakanı Scott Bessent, Çin'in kısıtlamalarını "ekonomik zorlama" ve "küresel tedarik zincirinde güç ele geçirme" olarak nitelendirdi. Ancak müzakerelere de açık kapı bıraktı.

ABD merkezli Stratejik ve Uluslararası Araştırmalar Merkezi (CSIS) raporunda F-35 jetleri, Tomahawk füzeleri ve Predator insansız hava araçları gibi savunma teknolojilerinin tamamının bu minerallere dayandığı belirtilirken bunun, Çin'in "mühimmat üretimini artırması ve gelişmiş silah sistemleri ve teçhizatını ABD'den beş ila altı kat daha hızlı edinmesi" sonucunda gerçekleştiği belirtiliyor.

Kritik nadir toprak elementlerinin fiyatlarının da uzlaşma olmadığı süreçte artması beklenirken, bu durumun akıllı telefonlardan askeri donanıma kadar çok çeşitli ürünlerde kullanılan bileşenlerin anlık maliyetlerini artıracağı tahmin ediliyor. Buna ek olarak bu durum ABD şirketlerinde potansiyel üretim yavaşlamalarına yol açabilir.

ÜLKELER KENDİ ÜRETİMİNİ YAPAMAZ MI?

Teknik olarak, hayır.

Örneğin nadir elementler noktasında önde gelen ülkelerden ABD'de de faal durumda bir adet nadir toprak elementleri madeni bulunsa da bu maden ağır nadir toprak elementlerini ayırma kapasitesine sahip değil ve her türlü bir aşamada işlenmek üzere Çin'e gönderilmesi gerekiyor.

Aslında 1980'lere kadar ABD, nadir toprakların en büyük üreticisiydi. Ancak Çin'in ölçek ve maliyet açısından hakimiyet kurmaya başlamasıyla bu şirketler de pazardan çekildi.

ABD Başkanı Donald Trump'ın göreve gelmesiyle birlikte yeniden harekete geçme sebebi de tam da bu noktada ortaya çıkıyor: Çin'e olan bağımlılığı azaltmak.

ABD’NİN NADİR ELEMENT HAMLESİ HİSSE SENETLERİNİ UÇURDU

Trump yönetimi işte bu yeni aşamada fiyat tabanları belirlemeyi, stratejik mineral rezervleri oluşturmayı ve hisse senedi almayı planlıyor.

Bu aşamada da Beyaz Saray, tedarikte hakimiyet kuran Çin dışında nadir toprak elementlerinin üretimini canlandırmak için giderek daha keskin adımlar atıyor.

Financial Times’ın haberine göre ABD'de listelenen MP Materials, USA Rare Earth ve Avustralya'nın Lynas şirketlerinin hisseleri, Trump'ın sektöre desteğini artırmasıyla bu yıl iki katından fazla değer kazandı.

Hisse senedi fiyatlarındaki yükseliş, lityum, kobalt ve germanyum gibi kritik mineral ve diğer metal üreticilerine de sıçradı. ABD yalnızca geçtiğimiz ay, finansal gücünü artırmak amacıyla iki Kanadalı maden şirketi Lithium Americas ve Trilogy Metals'in hisselerini satın aldı. Bu şirketlerin hisseleri o zamandan beri sırasıyla iki ve üç kat değer kazandı.

Habere göre ABD yönetimi, Çin'e bağlı üreticilerin yoğun olarak etkilediği nispeten küçük pazarda oluşabilecek büyük fiyat dalgalanmalarından nadir toprak elementlerini koruyacak stratejik bir mineral rezervi oluşturmayı ve bu elementler için bir fiyat tabanı belirlemeyi planlıyor.

Bu politikasının bir parçası olarak da maden ve işleme tesislerinin inşasını hızlandırmak için izin süreçlerini hızlandırıyor ve çevre kurallarını da kısıtlıyor.

ABD İLE AVUSTRALYA ARASINDA ANLAŞMA

Öte yandan BBC'nin haberine göre, Avustralya hükümeti, rafineri kurulması için Iluka Resources şirketine yaklaşık 1 milyar dolar kredi vererek, 2030’a kadar Batı ülkelerinin nadir toprak elementleri talebinin önemli bir kısmını karşılamayı hedefliyor. Bu noktada ABD’nin de bu ilişkilerini şekillendirmesi bekleniyor ama tabii ki bu daha ilerleyen dönemin hedefi olarak görülüyor.

Bunun bir sonucu olarak da Pazartesi günü Beyaz Saray'da Avustralya Başbakanı Anthony Albanese'i ağırlayan ABD Başkanı Trump, nadir toprak elementleri hakkında Avustralya ile görüştüklerini söyleyen Trump, 4-5 ay süren müzakereler sonucunda bir anlaşmaya vardıklarını ifade etti. Trump, Avustralya ile diğer birçok konuda da sıkı bir işbirliği içinde olduklarına dikkati çekerek, "Yaklaşık bir yıl sonra, o kadar çok kritik mineral ve nadir toprak elementine sahip olacağız ki, bunlarla ne yapacağınızı bilemeyeceksiniz." diye konuştu. Avustralya Başbakanı Albanese de iki ülke arasındaki iyi ilişkileri daha da güçlendirmek için her fırsatı değerlendirmeye devam edebileceklerini belirterek, kritik mineraller ve nadir toprak elementleri konusundaki bugünkü anlaşmanın da ilişkileri bir üst seviyeye taşımadaki önemini vurguladı. Albanese, anlaşmanın hayata geçmeye hazır 8,5 milyar dolarlık bir program olduğunu belirtti.

Çin ise bugün ABD-Avustralya kritik mineraller anlaşmasına, kaynak zengini nadir toprak ülkelerinin kritik mineraller tedarik zincirlerini istikrara kavuşturmada “proaktif bir rol” üstlenmeleri gerektiğini söyleyerek örtülü bir yanıt verdi.

Daha öncesinde ise ABD Başkanı Trump Çin'in tutumunu "sinsi" ve "düşmanca" diye nitelendirerek "Çin'in dünyayı esir almasına asla izin veremeyiz” demişti. Son anlaşmada ise Beyaz Saray'dan konuya ilişkin yapılan açıklamada, doğal kaynakların potansiyelini ortaya çıkarmak için yapılan anlaşmanın, küresel tedarik zinciri işbirliği için bir model niteliğinde olduğu belirtildi.

Tüm gerilim ve açıklamalara karşın iki taraf da halen uzlaşma için kapıları tamamen kapatmıyor. Fakat görüşmelerden çıkan sonuç ne olursa olsun, nadir toprak elementleri ticaret savaşının en kritik halkası ve pazarlığın en sert kozu olmaya devam edecek…